طرح های سرمایه گذاری، اجزای برنامه یک بخش اقتصادی- مثلاً بخش صنایع، کشاورزی، و مانند آن – را به وجود می آورد، و برنامه های بخش های مختلف اقتصادی نیز اجزای یک برنامه ملی جامع و منطقی را تشکیل می دهد.
این اصل را همه پذیرفته اند که برنامه ریزی نیاز به طرح های مطالعه شده دارد و تهیه و تنظیم طرح های سرمایه گذاری نیازمند برنامه های ملی است. بدون وجود طرح های مطالعه شده، نمی توان برنامه ملی خوب و سنجیده ای تنظیم کرد؛ از سوی دیگر در صورت نبود برنامه ملی، تهیه و تنظیم طرح‌های سرمایه‌گذاری مطلوب با دشواری روبه رو است.در برنامه ریزی ملی، هدفهای اجتماعی و اولویت بخش های مختلف اقتصادی و مناطق، تعیین و مشخص می شود. به منظور سنجش و گزینش سنجیده و منطقی طرح های سرمایه گذاری، بویژه از نظر سودآوری ملی، وجود یک استراتژی ملی توسعه اقتصادی و اجتماعی ضروری است.
به طور خلاصه طرح های سرمایه گذاری، اجزای برنامه یک بخش اقتصادی- مثلاً بخش صنایع، کشاورزی، و مانند آن – را به وجود می آورد، و برنامه های بخش های مختلف اقتصادی نیز اجزای یک برنامه ملی جامع و منطقی را تشکیل می دهد.
تهیه، تنظیم و اجرای موفقیت آمیز برنامه توسعه ملی، منوط به گزینش طرح های سرمایه گذاری مناسب و مالی برنامه های مطلوب بخش های مختلف اقتصادی است. تهیه، تنظیم، سنجش و گزینش طرح سرمایه گذاری فعالیتی یکپارچه و مداوم بوده، و از عوامل اساسی برنامه ریزی اقتصادی است.
بررسی های ابتدایی و مطالعات توجیهی بعدی، پارامترهای طرح های سرمایه گذاری یعنی محصول، مقدار سرمایه گذاری، نیروی انسانی، منابع (داده ها) ارز مورد نیاز و غیره را مشخص و معین می کند.
برنامه های ملی و نیز برنامه های بخش های مختلف اقتصادی مانند صنایع، کشاورزی، ارتباطات، مخابرات، نیرو و سوخت و غیره نیز خود داری پارامترهایی مانند محصول، مقدار سرمایه گذاری، نیروی انسانی، منابع (داده ها) تراز پرداخت ها و غیره است. این پارامترها براساس ضریب های کلی، تجربه های گذشته، تحلیل مقایسه ای، نظرهای کارشناسان، تحلیل داده ها و ستانده ها (منابع و محصول) و غیره تعیین می شود.
پارامترهای مذکور در سطح کل اقتصاد، خود مجموعه و کلیتی از پارامترهای نظیر در طرح های سرمایه گذاری مشخص است. ارتباط بین پارامترهای مورد بحث در سطح طرح سرمایه گذاری و پارامترهای نظیر در برنامه بخش اقتصادی و برنامه ملی از طریق ایجاد تعادل و موازنه های مختلف یعنی موازنه کالا، سرمایه گذاری، نیروی انسانی و غیره، با جدول موازنه منابع و محصول قابل تشخیص است.
تعادل ها، بویژه تعادل های ساده، پاسخگوی مسئله تعیین مقادیر تولید است ولی چگونگی تولید به شیوه ای کارآمد، از طریق موازنه های مورد بحث قابل تشخیص نیست، و به این منظور باید از روش تحلیل هزینه- فایده طرح سرمایه گذاری استفاده کرد. بنابراین از این نظر، تهیه و تنظیم و سنجش و گزینش طرح سرمایه گذاری جزئی تفکیک ناپذیر از فراگرد کلی برنامه ریزی ملی را تشکیل می دهد.
باتوجه به ارتباط متقابل بالا، تبادل اطلاعات مربوط به تعدیل قیمت ها و هدف های تولیدی باید به طور مستمر در دو سطح برنامه ریزی کلی و تهیه و تنظیم طرح انجام گیرد. از طریق تبادل این اطلاعات، کمبودهای اطلاعاتی مشخص خواهد شد.
برنامه ریزی مطلوب بخش های اقتصادی مستلزم شناسایی و فهرست طرح های سرمایه گذاری بالقوه مفید و موجه است. براین اساس می توان مطالعات توجیهی و مفصل طرح های سرمایه گذاری را انجام داد و ذخیره ای از این گونه مطالعات به وجود آورد. تا به مجرد نیاز، بدون هیچ گونه تاخیری به مرحله اجرا درآید. برنامه بخش های اقتصادی باید با تکیه بر طرح های سرمایه گذاری موجه تهیه و تنظیم شود. از مطالب بالا نتیجه می گیریم که:
- در صورت نبود طرح های سرمایه گذاری مطالعه شده و سنجیده، تهیه و تنظیم برنامه های واقع بینانه دشوار است
- برنامه های کلی توسعه صنعتی بدون مشخص کردن طرح های معین سرمایه گذاری ارزش چندانی ندارد.
- تهیه و تنظیم و سنجش و گزینش طرح های سرمایه گذاری از دیدگاه ملی تنها در قالب برنامه توسعه ملی به بهترین نحو انجام شدنی است.
تهیه، تنظیم، سنجش و گزینش طرح سرمایه گذاری
تکامل طرح فراگرد یکپارچه ای است که طی مراحل متوالی انجام می گیرد و از لحاظ عملیاتی می توان آن را در سه مرحله خلاصه کرد: مرحله تهیه و تنظیم، مرحله سنجش و گزینش و مرحله اجرای طرح. لازم است اشاره شود که این سه مرحله با یکدیگر در ارتباط نزدیک است. و هر سه مرحله در موفقیت نهایی سرمایه گذاری تاثیر یکسان دارد.
تهیه و تنظیم طرح خود از یک رشته تدبیرهای وابسته تشکیل شده است که فکر و نظر اولیه را به صورت طرح اجرایی تحقق می بخشد. این کار خود از مراحل زیر تشکیل شده است:
- شناسایی
- گزینش مقدماتی
- تنظیم طرح
با پیدایش فکر ایجاد کالا یا کالاها و یا بهره برداری از منابع معین و خلاصه شناسایی کلی طرح، روند تکاملی طرح سرمایه گذاری آغاز می شود. شناسایی کلی طرح از مطالعه الگوی مصرف، مطالعه بازار، بررسی های زمین شناسی، ارتباط صنایع با یکدیگر، تحلیل بخش های اقتصادی، بررسی تاسیسات موجود صنعتی، فهرست واردات، منابع طبیعی داخلی، برنامه های توسعه ملی، امکانات صادرات، تجربه های سایر کشورها، تقاضای فراینده بخش های مختلف اقتصادی برای محصولات کارخانه ای به عنوان منبع، مطالعات مربوط به تکنولوژی و توسعه ملی و غیره حاصل می شود. هر نظر اولیه از این جهت با ارزش است که می تواند سرآغاز مراحل بعدی قرار گیرد.
پس از شناسایی کلی طرح، مرحله گزینش مقدماتی پیش می آید. در این مرحله درباره لزوم مطالعه تفصیلی و حدود و دامنه مطالعه تصمیم گیری می شود یافته های این مرحله در بررسی یا مطالعه مقدماتی منعکس می گردد.
بررسی و یا مطالعه مقدماتی از طرف سرمایه گذار یا وزارتخانه، سازمان و موسسه پیشنهاد دهنده اولیه انجام می گیرد. این مطالعه مقدماتی براساس آمار و اطلاعات منتشر شده در نشر یه ها و کتاب ها و یا آمار اطلاعاتی که باسانی و سادگی فایل گردآوری است صورت می گیرد.
چنانچه بررسی مقدماتی امید بخش باشد، می توان پا فراتر گذارده و مرحله تهیه و تنظیم طرح را آغاز کرد.
در مرحله تهیه و تنظیم طرح، کلیه گزینه های تحقق هدف های طرح از نظر فنی، مالی، اقتصادی و مدیریت مورد مطالعه قرار گرفته، و حاصل مطالعات همراه با اطلاعات مربوط، به شیوه ای سنجیده و منظم و منطقی ارائه می شود. به این منظور مطالعات توجیهی جزئی (از لحاظ فنی، مدیریت و غیره) با مطالعات کامل توجیهی فنی و اقتصادی انجام می گیرد.
مطالعه توجیهی کامل در مرحله تهیه و تنظیم طرح، سند نهایی به حساب می آید. براساس این مطالعه، درباره نحوه اجرا و تامین مالی طرح سرمایه گذاری، تصمیم لازم گرفته می شود.
مطالعه توجیهی باید کلیه اطلاعات فنی و اقتصادی لازم را، به منظور سنجش کلی اقتصادی و اجتماعی طرح، در برداشته باشد. مطالعه توجیهی باید چنان کامل باشد که از یک سود، تحلیلگر از نبود اطلاعات یا وجود تحلیل های نارسا شکوه نکند و از سوی دیگر، نکته ای از دید تصمیم گیر، پنهان یا گم نباشد. هدف عمده و اساسی مطالعه توجیهی گردآوری و ارائه تصویر کامل کلیه واقعیت های فنی و اقتصادی مربوط به طرح است.
مطالعه توجیهی کامل یا توسط مهندسان مشاور، یا فروشندگان خارجی تاسیسات و تجهیزات، و یا سرمایه گذاران بالقوه انجام می گیرد که توان فنی این کار را دارند. مطالعه توجیهی کامل باید تا حد امکان اطلاعات مورد نیاز برای سنجش و گزینش طرح سرمایه گذاری را فراهم آورد. در این کتاب جدول های نمونه ای برای نشان دادن اطلاعات مورد نیاز برای سنجش و گزینش طرح ارائه شده است. در شرایط مطلوب و دلخواه، سنجش و گزینش طرح سرمایه گذاری باید در اصل محدود به بررسی و کنترل فرضها و مقادیر و قیمت های منعکس در گزارش مطالعه توجیهی بوده و مستلزم جمع آوری اطلاعات تازه ای نباشد. در این صورت تهیه، تنظیم و سنجش و گزینش طرح سرمایه گذاری، که معمولا کاری طولانی است با کارایی و سهولت بیشتر انجام خواهد گرفت.
مسئله سنجش کلی و همه جانبه طرح از نظر اقتصادی، موضوعی مهم و اساسی است و بایدپیش از اجرای طرح، با اتکا بر گزارش مطالعه توجیهی انجام پذیرد. به عبارت دیگر، سنجش کلی و همه جانبه طرح برای ترکیب و انعکاس کلیه اطلاعات فنی و مالی مربوط در یک یا چند شاخص و ضابطه، شیوه ای منظم و سنجیده است که براساس آن، طرح مورد نظر انتخاب یا اصلاح شده، یا مردود شناخته می شود. بیان این موضوع بدان معنی نیست که سنجش یک طرح سرمایه گذاری پس از مرحله تهیه و تنظیم آن آغاز می شود. در حقیقت، همان طور که در متن کتاب مشاهده خواهد شد، سنجش اقتصادی اجزای مختلف طرح، در مرحله تهیه و تنظیم و همزمان با آن انجام می گیرد و این دو متقابلاً با هم ارتباط نزدیک دارند. اشاره به مطلب قبلی از آن نظر است که پس از اتمام مرحله تهیه و تنظیم طرح، سنجش کلی و همه جانبه اقتصادی طرح سرمایه گذاری نیز باید براساس مجموعه اطلاعات گردآوری شده، حتماً یک بار نیز در کل صورت گیرد.
در سال های اخیر، توجه و علاقه به شیوه ها و فنون سنجش و گزینش طرح های سرمایه گذاری به طور قابل توجهی فزونی یافته است. کشورهای مختلفی که در مراحل مختلف توسعه اقتصادی قرار گرفته و از نظام های اقتصادی متفاوتی پیروی می کنند، در صدد تعیین و بهبود ضوابط و معیارهای گزینش طرح های سرمایه گذاری، و تخصیص منابع محدود به خواست های تقریباً نامحدود برآمده اند.
وجود گزینه های مختلف اقتصادی برای استفاده از منابع موجود، مسئله سنجش و گزینش طرح های سرمایه گذاری را امری اجتناب ناپذیر کرده است. زیرا گزینش یک طرح معین و استفاده از منابع موجود در این طرح به آن معنی است که این طرح نسبت به سایر طرح ها و امکانات صرف نظر شده از مزیتی برخوردار است. می توان این مزیت را بر حسب سودآودری تجاری یعنی منافع مالی، و یا برحسب سود آوری ملی یعنی اثر کلی خالص طرح بر کل ملت و کشور بیان کرد.
در هر دو صورت، شیوه سنجش و گزینش کم و بیش مشابه بوده و شامل سه مرحله است.
مرحله اول- تعیین مقادیر، کیفیت و زمانبندی منابع فیزیکی مورد نیاز و نوع محصول طرح
مرحله دوم- تعیین قیمت های منابع و محصول طرح به منظور برآورد هزینه و فایده آن
مرحله سوم- مقایسه فایده و هزینه طرح به شیوه ای که بتوان براساس آن طرح مورد مطالعه را با سایر طرح های سرمایه گذاری مقایسه کرد.
ممکن است در مراحل تهیه، تنظیم، سنجش، گزینش و اجرای طرح مسائل دیگری نیز مطرح شود. معمولاً این مسائل جنبه فنی، اقتصادی، مالی یا حقوقی دارد. و تاثیر آنها چنان مهم است که باید در هر مرحله ای که طرح واقع شده است به این مسائل توجه لازم شود. نتیجه می گیریم که تهیه و تنظیم و سنجش و گزینش و اجرای طرح مستلزم یک کار گروهی و وجود متخصصان فنی یعنی مهندسان، اقتصاددانان، تحلیلگران مالی و صاحبنظران حقوقی است.
مشارکت کارشناسان حقوقی موجب می شود که در مراحل ابتدایی، بررسی لازم از نظر قابلیت انطباق فعالیت های طرح سرمایه گذاری با قوانین و مقررات کشور به عمل آید و مالاً از ضرر و زیان احتمالی ناشی از رعایت نشدن قوانین و مقررات پرهیز شود و در ضمن، قراردادهای لازم با رعایت کلیه جنبه های حقوقی بسته شود. وجود کارشناسان طراز اول حقوقی، بویژه در مورد سرمایه گذاری های مشترک (بین بخش خصوصی و عمومی، یا بین بخش خصوصی و عمومی و سرمایه گذاران خارجی) از اهمیت فراوان برخوردار است.
در عمل، طی مراحل بالا با نظم و ترتیبی که بیان شد، بندرت ممکن است. گاه ، براساس بررسی ها لازم می شود که در بعضی جنبه های طرح تجدید نظر شود. احتمال دارد در مرحله اجرای طرح، به علت بروز مشکلات پیش بینی نشده، بعضی عوامل طرح مورد بازبینی قرار گیرد و در نتیجه، سنجش مجدد و تعیین تاثیر آن بر مجموعه طرح از لحاظ مالی و اقتصادی ضروری شود.
برای اطلاع بیشتر در مورد کتاب مبانی سنجش و گزینش طرح های سرمایه گذاری این لینک راببینید
منبع:
کتاب مبانی سنجش و گزینش طرح های سرمایه گذاری – نویسنده: فریبرز پاکزاد
