راهنمای تهیه طرح توجیهی عمرانی کشاورزی

گزارش توجیه طرح کشاورزی شامل یک سلسله پاسخ درباره مسایل فنی و گردآوری و تحلیل و تدوین اطلاعات مورد نیاز مالی، اقتصادی و زیست محیطی است. مقام های تصمیم گیر نظر خود را درباره پذیرش یا مردود شمردن طرح، برپایه این مجموعه اطلاعات و تحلیل ها که از سوی کارشناسان مربوط در یک گزارش ارایه می شود، اعلام می دارند.

در این مقاله سعی شده است که چارچوب کلی تنظیم گزارش توجیه  طرح عمرانی کشاورزی -طرح توجیهی کشاورزی-ارایه شود. گزارش توجیه طرح کشاورزی شامل یک سلسله پاسخ درباره مسایل فنی و گردآوری و تحلیل و تدوین اطلاعات مورد نیاز مالی، اقتصادی و زیست محیطی است. مقام های تصمیم گیر نظر خود را درباره پذیرش یا مردود شمردن طرح، برپایه این مجموعه اطلاعات و تحلیل ها که از سوی کارشناسان مربوط در یک گزارش ارایه می شود، اعلام می دارند.

موفقیت طرح عمرانی کشاورزی منوط به وجود یک ارتباط منطقی میان منابع مورد نیاز از قبیل نیروی کار، مواد اولیه و غیره و پی آمد آن بر بهره مندان طرح است. به سخن دیگر، طرح های مطروحه باید دارای یک چارچوب منطقی باشد که به طور عینی نشان دهد فعالیت‌های منظور شده در طرح چگونه منجر به دستیابی به هدف‌های آن خواهد شد.

یکی از ویژگی های برجسته و مهم طرح توجیهی کشاورزی این است که نشان دهد بهره مندان طرح به روشنی شناسائی شده‌اند و فایده حاصل از طرح منطبق با سیاست‌ها و برنامه عمرانی بخش یا زیربخش کشاورزی است. افزون بر آن، گزارش توجیه طرح باید مشخص کند که هدف‌های طرح واقع بینانه و قابل دستیابی است.

در این بخش، ترتیب و نظم مطالبی که باید در گزارش توجیه طرح مطرح شود ارایه شده است به دنبال آن دو فهرست وارسی، یکی برای وارسی ماتریس چارچوب منطقی طرح و دیگری برای وارسی کلی گزارش توجیه طرح های عمرانی کشاورزی آورده شده است.

1- ویژگی های گزارش توجیه نهایی طرح کشاورزی-Feasibility Study

هرگاه بررسی ها و تحلیل ها و محاسبات با توجه به مطالبی که در هشت بخش پیشین به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است انجام پذیرد، می توان طرح توجیهی کشاورزی  را بر پایه اطلاعات پیشگفته تدوین و ارایه کرد. نوشتن گزارش باید همواره مخاطبان آن را در نظر داشت؛ زیرا هدف قبولاندن پیشنهاد مطروحه به مقام های مسئول تصمیم گیری است. گزارش توجیه طرح باید با توجه به نیاز مخاطبان، اطلاعات و تحلیل های مربوط را منعکس کند.
گزارش مطلوب و دارای توجیهه  کشاورزی دارای شرایط زیر است:

• جامع باشد؛ یعنی تمام ملاحظات اساسی طراحی مورد نظر قرار گیرد و منابع مورد نیاز و هدف های طرح به روسنی تعریف شود.• از نظر فنی درست باشد: به این معنی که نشان دهد کاربرد فن آوری ها، منطقی و قابل اجرا است؛

• منسجم باشد؛ به این معنی که نظرات به شیوه ای منطقی و قابل دفاع ارایه گردد

• به خوبی سازمان یافته باشد؛ به این معنی که با استفاده از عناصر فنی طرح، پیش بینی های لازم برای اجرای آن را مشخص کند

• منطبق با خواست های بانیان طرح باشد؛ به این معنی که نشان دهد با اجرای طرح، نیاز مورد نظر برطرف می گردد.

• مستند باشد؛ به این معنی که همراه با پیشنهاد مطروحه، مستندات کافی و دقیق ارایه شود.

• مستدل باشد؛ به این معنی که در مبحث فنی، افزون بر تشریح گزینه انتخاب شده درباره گزینه های کنار گذارده شده و دلایل آن، توضیح داده شود

• قابل فهم باشد؛ به این معنی که متن گزارش به ترتیبی نوشته شود که حتی اگر کسی با موضوع آشنائی ندارد خط سیر فکری گزارش را دریابد

• پرچم نباشد، به این معنی که از زیاده گوئی پرهیز شود و افزون بر آن، مطالب برحسب مورد در فصول مختلف طبقه بندی و تشریح شود. در حد مقدور از آوردن جزئیات، محاسبات، آمارها، و مطالعات فرعی در متن اصلی گزارش خودداری شود. کوشش گردد در متن اصلی گزارش تنها آما و اطلاعات و محاسبه های اساسی منعکس شود و سایر محاسبه هایی که جنبه فرعی دارد در پیوست های گزارش اصلی آورده شود.

هنگام نوشتن گزارش همواره باید نکات زیر را در همه مراحل به خاطر داشت:

• آیا این نکته باید در گزارش منظور شود؟
• هرگاه پاسخ مثبت است، آیا محل گفتن آن در اینجاست؟
• آیا مطالب باید به این شیوه ارایه گردد؟
• آیا آنچه که نوشته شده می تواند حسب مورد موجب سوء تفاهم شود؟ (زیرا در این صورت حتماً خواهد شد).
• برای حصول اطمینان از آسانی خواندن و قدرت اقناع گزارش و مستندات آن، باید نکات زیر مورد توجه قرار گیرد:
• پرهیز از تفصیل ساختگی بر پایه داده ها و آمارهای نامطمئن برای انجام محاسبات پیچیده به منظور علمی نشان دادن گزارش؛
• غفلت نکردن از استفاده از جدول های کوچک در متن اصلی گزارش به منظور خلاصه کردن ارقام کلیدی، به جای نوشتار طولانی توصیفی؛
• غفلت نکردن از حذف حشو و زواید و ادغام کردن جدول ها به منظور اجتناب از تکرار مطالب و حصول اطمینان از جریان انتقال منطقی مطلب از یک جدول به جدول دیگر؛
• غفلت نکردن از نشان دادن واحدهای موضوع مورد نظر (متر، کیلو و مانند آن)
• غفلت نکردن از نشان دادن مرجع اطلاعات اخذ شده
• غفلت نکردن از یکسان کردن شماره توالی جدول های پشتیبان در پیوست ها، با جدول هایی که در متن اصلی گزارش آمده است.
• پرهیز از پیچیده بودن جمله بندی متن گزارش و ارایه نظرهای مختلف در یک جمله و یا پاراگراف طولانی
• پرهیز از ارایه گزارش بدون منطبق بودن آن با منطق طبیعی مطالب
• پرهیز از استفاده از یک واژه برای انتقال مفاهیم گوناگون
• پرهیز از استفاده از واژگان مختلف برای یک مفهوم خاص
برای آسان کردن خواندن گزارش مفصل، باید توالی مطالب در خلاصه گزارش با توالی مطلب در گزارش اصلی و پیوست ها و گزارش های تکمیلی دیگر، یکسان باشد تا بتوان از ارجاع متقابل استفاده کرد. استفاده معقول از نمودار، نقشه و ترسیم ها به درک آسانتر ویژگی های خاص طرح از سوی خواننده یاری می رساند.
همواره ماتریس چارچوب منطقی طرح کشاورزی باید به همراه گزارش توجیه نهایی طرح ارایه گردد.

2- بخش های گزارش توجیه نهایی طرح

مطالبی که در گزارش توجیه نهایی طرح عنوان می شود به شرح زیر است:

• چکیده گزارش توجیه طرح
• سابقه و تاریخچه طرح
• منطق اجرای طرح
• بررسی تقاضا یا نیاز
• بررسی فنی و تعیین گزینه های طرح
• بررسی مالی طرح
• بررسی اقتصادی طرح
• بررسی زیست محیطی طرح
اکنون به ترتیب و به کوتاهی درباره هریک از مطالب پیشگفته توضیح داده می شود.

2-1- چکیده گزارش توجیه طرح
در این قسمت، خلاصه ای روشن، سنجیده و نظام یافته ای از مطالبی که در اصل گزارش توجیه نهایی آمده است برای استفاده مقام های تصمیم گیر که وقت خواندن گزارش تفصیلی را ندارند ارایه می شود.

2-2- سابقه و تاریخچه طرح
به منظور حصول اطمینان از پذیرش طرح، باید ارتباط موضوع طرح با برنامه بخش و یا زیربخش کشاورزی با شفافیت توضیح داده شود. محصول طرح (کالا یا خدمت) باید مشخص گردد و دلیل اجرای طرح شرح داده شود. مجموع این مطالب در دو قسمت به شرح زیر مورد بحث قرار می گیرد.

2-2-1- سابقه طرح
در این قسمت به مطالب زیر پرداخت می شود:
• تشریح موضوع طرح؛
• عوامل برجسته و مهم که در زمان مطالعه به عنوان رهنمودهای اصولی مورد استفاده قرار گرفته به کوتاهی بیان می شود. این عوامل به قرار زیر است:
• محصول و ترکیب محصول های مورد نظر
• مقیاس یا ظرفیت کار مورد نظر
• محل اجرای طرح
• زمان بندی اجرای طرح
• تشریح رئوس کلی سیاست های کشاورزی، اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی ناظر بر طرح
• حوزه جغرافیایی فعالیت طرح و وضع محل از نظر منابع طبیعی، وضع اقلیمی ، عوارض طبیعی زمین،
امکانات بالقوه استفاده از زمین و منابع آب
• نکات برجسته و مهم طرح از دیدگاه بخش یا زیربخش کشاورزی

2-2-2- تاریخچه طرح
در این قسمت مطالب زیر مطرح می شود:

• تشریح موضوع طرح؛
• تکامل تاریخی طرح (تاریخ رویدادهای مهم مربوط به تکوین طرح)
• مطالب و بررسی های که پیش از این انجام پذیرفته است (عنوان، مولف، تاریخ تکمیل، کارفرمای مربوط)؛
• از چه نتیجه گیری ها و تصمیم های حاصل از مطالعات و بررسی های پیشین در مطالعه توجیه کنونی طرح استفاده شده است.

2-3- منطق اجرای طرح
در این قسمت از گزارش، بر پایه مطالبی که دربخش های یکم و دوم این راهنما توضیح داده شده است.

• توضیح درباره اجرای طرح و این که در جهت رفع چه کاستی بخش عمومی و یا بازار به مرحله اجرا در می آید؟
• توضیح درباره منطق مداخله بخش عمومی برای رفع کاستی پیشگفته
• توضیح در مورد گزینه های مردود شناخته شده
• توضیح درباره امکان یا عدم امکان تغییر سیاست ها به منظور جایگزین طرح پیشنهادی برای رفع کاستی مطروحه
• توضیح درباره امکان یا عدم امکان بهبود کارآئی به جای طرح گسترش ظرفیت
• توضیح درباره ارتباط طرح با هدف کلی بخش یا زیربخش کشاورزی
• توضیح درباره سیاست های کلی ناظر بر طرح از دیدگاه، مالیات و یارانه، کنترل های بازرگانی، نرخ تبدیل ارز و نرخ سود بانکی
• توضیح درباره سیاست ها و مقررات کنونی ناظر بر بازار محصول کشاورزی
• توضیح درباره اولویت طرح پیشنهادی از دیدگاه سرمایه گذاری بخش عمومی

2-4- بررسی تقاضا یا نیاز
در این قسمت بر پایه مطالبی که در بخش های یکم و چهارم این راهنما مورد بحث قرار گرفته موارد زیر مطرح می شود:
• تحلیلی تقاضای گذشته و کنونی محصول (کالا یا خدمت)
• برآورد تقاضای آتی محصول (کالا یا خدمت)
• مساله بی اطمینانی نسبت به برآوردهای انجام پذیرفته و چگونگی برخورد با آن
• تعیین هدف تولیدی طرح

به این منظور باید اطلاعات لازم در موارد زیر ارایه گردد:
• چه داده ها، اطلاعات آمار ، ارقام مورد استفاده قرار گرفته
• تحلیل آمار و ارقام پیشگویانه چه مسایلی را در بر داشته است
• باتوجه به تحلیل های انجام گرفته، وضع کنونی تقاضا یا نیاز چیست؟
• روش های مورد استفاده برای پیش بینی تقاضای محصول (کالا یا خدمت) در درازای عمر طرح، چه بوده است؟
• پیش بینی نیاز به محصول رایگان (کالا یا خدمت) طرح های بدون درآمد به چه ترتیبی انجام پذیرفته است
• باتوجه به بررسی های انجام شده، ظرفیت و یا مقیاس قابل قبول تولید طرح چه میزان خواهد بود.

2-5- بررسی فنی و گزینه های طرح

در این قسمت بر پایه مطالبی که در بخش های پنجم و هشتم این راهنما مورد بحث قرار گرفته است موارد زیر مطرح می شود:

• توضیح درباره گزینه های مختلف ظرفیت یا مقیاس بهره برداری باتوجه به تقاضا یا نیاز
• توضیح درباره بررسی منطقه اجرای طرح
• توضیح درباره انجام طراحی های فنی مقدماتی
• توضیح درباره محدوده طرح
• توضیح درباره ماشین الات و تجهیزات و تاسیسات مورد نیاز
• توضیح درباره مهندسی کارهای ساختمانی
• توضیح درباره مشخصات مواد اولیه و سایر منابع مورد نیاز
• توضیح درباره برنامه تدارک مواد اولیه و سایر منابع مورد نیاز
• توضیح درباره شمار نیروی انسانی مورد نیاز
• توضیح درباره گزینه های طرح

2-6- تحلیل مالی طرح
در این قسمت بر پایه آنچه که در بخش ششم این راهنما مورد بحث قرار گرفته، موارد زیر مطرح می شود

• توضیح درباره برآورد هزینه های سرمایه گذاری باتوجه به بررسی فنی و گزینه های مختلف
• توضیح درباره میزان فروش محصول (کالا یا خدمت) پیش بینی شده به تفکیک هر سال
• توضیح درباره برآورد هزینه های بهره برداری و نگهداری طرح درآمدزای کشاورزی به تفکیک هر یک از سال های دوره بررسی
• توضیح درباره برآورد هزینه محصول (کالا یا خدمت) طرح بدون درآمد کشاورزی به تفکیک هر یک از سال های دوره بررسی
• توضیح درباره پیش بینی سود و زیان و ترازنامه طرح درآمدزای کشاورزی به تفکیک هر یک از سال های دوره بررسی
• توضیح درباره تعیین سودآوری مالی طرح درآمدزای کشاورزی بر پایه محاسبات تنزیلی گردش خالص نقدی
• توضیح درباره حداقل هزینه های مالی طرح بدون درآمد کشاورزی بر پایه محاسبات تنزیلی
• توضیح درباره حساسیت طرح درآمدزای کشاورزی در برابر متغیرهای عمده
• توضیح درباره تحلیل ریسک و بی اطمینانی نسبت به برآوردهای انجام شده
• توضیح درباره برنامه ریزی مالی طرح درآمدزای کشاورزی
• توضیح درباره چگونگی تامین مالی طرح بدون درآمد کشاورزی
• توضیح درباره اثر مالی طرح عمرانی کشاورزی بر بودجه کل کشور

2-7 تحلیل اقتصادی طرح
در این قسمت بر پایه مطالبی که در بخش هفتم این راهنما مورد بحث قرار گرفته، موارد زیر مطرح می شود

• توضیح درباره دلیل اجرای طرح
• توضیح درباره تحلیل و مقایسه گزینه های مختلف
• توضیح درباره مبانی تعیین شده برای تحلیل اقتصادی طرح
• توضیح درباره برآورد هزینه های اقتصادی طرح و چگونگی ارزش گذاری آنها
• توضیح درباره برآورد فایده های اقتصادی طرح و چگونگی ارزش گذاری آنها
• توضیح درباره تحلیل اقتصادی طرح درآمدزا و یا حسب مورد طرح بدون درآمد کشاورزی
• توضیح درباره حساسیت فایده خالص اقتصادی طرح کشاورزی درآمدزا در برابر تغییر متغیرهای مهم طرح
• توضیح درباره تحلیل و ریسک و بی اطمینانی نسبت به برآوردهای انجام شده
• توضیح درباره چگونگی توزیع فایده طرح و پیامد آن بر مساله فقرزدایی
• اظهارنظر نهایی درباره کل طرح کشاورزی از دیدگاه فنی، مالی، اقتصادی و زیست محیطی و اجتماعی

2-8- تحلیل زیست محیطی و اجتماعی طرح
در این قسمت بر پایه مطالبی که در بخش هشتم این راهنما مورد بحث قرار گرفته است موارد زیر مطرح می شود

• توضیح درباره هدف ها و ویژگی های طرح
• توضیح درباره اندازه و مقیاس طرح
• توضیح درباره تولید و منابع مورد استفاده
• توضیح درباره بازمانده ها و بیرون ریزی های طرح
• توضیح درباره ریسک و رویدادهای مخاطره آمیز طرح
• توضیح درباره گزینه های طرح
• توضیح درباره نمای محیط طرح
• توضیح درباره چگونگی گردآوری اطلاعات و داده ها و روش های پژوهش
• توضیح درباره محدوده پیامدهای مستقیم زیست محیطی طرح
• توضیح درباره برآورد و پیش بینی پیامدهای مستقیم طرح
• توضیح درباره برآورد پیامدهای ثانوی،موقت، کوتاه مدت، بلندمدت، دائمی، اتفاقی و غیرمستقیم طرح
• توضیح درباره شیوه ارزشیابی پیامدها
• توضیح درباره اقدام های تعدیلی و اصلاحی
• توضیح درباره برآورد هزینه های اقدام های تعدیلی و اصلاحی
• توضیح درباره فایده احتمالی زیست محیطی و اجتماعی طرح
• توضیح درباره منظور کردن هزینه و فایده زیست محیطی در ارزشیابی مالی و اقتصادی طرح
• ارایه چکیده غیرفنی گزارش پیامد زیست محیطی و اجتماعی طرح

3- فهرست های وارسی
کاربرد فهرست وارسی می تواند به شکل گیری دقیق گزارش مطالعه توجهی طرح و نیز بررسی و اظهارنظر نسبت به محتوای آن یاری برساند. در این قسمت دو فهرست به منظور کنترل مطالب منظور شده و ارزشیابی کیفی گزارش توجیه طرح عمرانی کشاورزی ارایه شده است.

موسسه سپینود شرق با سابقه بیش از 14 سال مشاوره طرح توجیهی و انجام بیش از 300 طرح توجیهی در زمینه های مختلف صنعتی و کشاورزی آماده است تا تدوین طرح توجیهی کشاورزی را انجام دهد.نمونه برخی طرح های توجیهی انجام شده در حوزه کشاورزی به شرح زیر هستند . 

طرح توجیهی فنی اقتصادی (امکان سنجی)بخش غذایی کشاورزی و صنایع تبدیلی

منبع:راهنمای گزارش توجیهی طرح کشاورزی

معاونت برنامه ریزی و نظارت ریاست جمهوری